Warszawa, 26.09.2014

 

List otwarty w sprawie stanowiska Polskiej Izby Książki wobec proponowanych przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego rozwiązań w zakresie otwartego dostępu do treści naukowych.

Polska Izba Książki (dalej:PIK) w swoim liście Stanowisko Polskiej Izby Książki w sprawie Planu wdrożenia otwartego dostępu do treści naukowych w Polsce (dalej Stanowisko PIK) apeluje o szerszą debatę na temat proponowanych przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego (dalej: „MNiSzW”) rozwiązań w zakresie otwartego dostępu do treści naukowych. PIK argumentuje, że do głosu w debacie nie dopuszczono między innymi wydawców. Tym samym De Gruyter Open, wydawnictwo naukowe obecne na rynku polskim od 2001 roku, pragnie włączyć się w dyskusję nad problemem i przedstawić swoje stanowisko w sprawie otwartego dostępu (dalej: OD).

PIK podnosi w swoim liście wiele kwestii, koncentrujących się wokół negatywnego wpływu otwartego dostępu na wydawców naukowych, jakość publikowanych w OD treści, jak i na prawa samych autorów. De Gruyter Open, opierając się na swoim doświadczeniu w pracy z publikacjami OD (w swoim portfolio mamy obecnie 400 czasopism i prawie 40 książek naukowych w modelu OD, kolejnych 50 książek jest przygotowywanych do publikacji w modelu OD), chciałby odnieść się do tych trzech zagadnień.

PIK twierdzi, że plan otwarcia dostępu zniszczy rynek książki naukowej w Polsce, mając katastrofalny wpływ tak na samych wydawców, jak i dystrybutorów, zmniejszając dochody ze sprzedaży książek. PIK uważa, że stanowisko MNiSzW “zakłada likwidację rynku książki naukowej w Polsce w obecnej formie, nie oferując nic pewnego (sprawdzonego) w zamian”.

Doświadczenie De Gruyter Open wskazuje, że przekonanie to jest nieuzasadnione. Istnieje wiele alternatywnych wydawniczych modeli biznesowych, które pozwalają zarówno na otwarcie treści naukowych, utrzymanie istotnej roli wydawcy w tym procesie, jak i zapewnienie wysokiej jakości samych publikacji. De Gruyter Open, a także inne wiodące światowe wydawnictwa naukowe wykorzystują z powodzeniem zarówno modele Author-Pays, w którym publikacja opłacana jest przez instytucję stojącą za autorem, jak i model tak zwanego konsorcjum, w którym w wydaniu książki naukowej partycypują wydawcy i biblioteki. Badania nad alternatywnymi modelami wydawniczymi dla współczesnych książek naukowych prowadzone są obecnie na całym świecie, owocując takimi projektami jak brytyjski Knowledge Unlatched czy The Academic Book of the Future. Sam fakt udostępnienia treści naukowych nie równa się zatem brakowi dochodów po stronie wydawcy. Co więcej, większość wydawców umieszcza w otwartym dostępnie wersje elektroniczne książek i artykułów, umożliwiając jednocześnie zakup wersji drukowanej książek lub drukowanej prenumeraty czasopism (print on demand). Książki De Gruyter Open oferowane są w otwartym dostępie i jednocześnie jako płatne kopie drukowane. Nie odnotowaliśmy zgubnego wpływu dostępności książek online na sprzedaż kopii papierowych, utrzymuje się ona na stałym poziomie. Czytelnicy, pomimo dostępności książek w sieci, nadal zainteresowani są drukowanymi egzemplarzami.

PIK wyraża również zaniepokojenie faktem, iż publikowanie treści w otwartym dostępie deprecjonuje wartość pracy wydawcy i redaktorów, dbających o wysoką jakość publikacji. Świadczy to o dość wąskim postrzeganiu wielowymiarowego ruchu, jakim jest OD. Wydawać się bowiem może, że w swoim stanowisku PIK koncentruje się tylko na tak zwanym “green open access”, powołując się głównie na repozytoria, całkowicie ignorując alternatywny gold open access, w którym rola wydawcy jest tak samo ważna, jak i w modelu tradycyjnym. Wydanie książki naukowej w otwartym dostępie nie powinno być w żaden sposób utożsamiane z jej domniemaną złą jakością, wszystkie szanowane wydawnictwa OD stosują rygorystyczny proces recenzencki, zaś powstały inwentarz Directory of Open Access Books indeksuje tylko książki OD sprawdzonych wydawców.

Zgodnie z wyłożonymi w Stanowisku poglądami PIK jest więcej niż zaniepokojony rolą autora w procesie publikacji OD, posuwając się do argumentów niemalże konstytucyjnych, pisząc: “Plan uderza więc nie tylko w interesy wydawców, ale przede wszystkim autorów i twórców, których pozbawia się w dużej mierze prawa do swobodnego dysponowania efektami ich pracy ze względu na narzucanie jedynie słusznej licencji, która ogranicza do minimum prawa i możliwości decyzyjne twórców w stosunku do ich dzieł, co stawia pytanie, o konstytucyjność przyjętych rozwiązań.” Proponowane przez plan licencje Creative Commons Uznanie autorstwa i Uznanie autorstwa na tych samych warunkach (CC-BY i CC-BY-SA) to światowy standard jeśli chodzi o licencje dla tekstów OD. Wymagane są przez takie znaczące fundacje jak Wellcome Trust, sponsorujące publikacje naukowe. Licencje te w rzeczywistości mogą dawać autorowi więcej swobody niż tradycyjna umowa wydawnicza, najczęściej wiążąca się z przekazaniem całości autorskich praw majątkowych wydawcy. Plan nagradzania autorów decydujących się na publikacje w OD przez MNiSzW dodatkowymi punktami w oczach PIK urasta do “szantażu”, w oczach De Gruyter Open jest logiczną zachętą do wykonania kroku w kierunku, który chyba najbardziej powinien interesować każdego naukowca: większej widoczności i dostępności wyników jego badań na arenie międzynarodowej.

Projekt MNiSzW wyrósł na kanwie przekonania, że treści naukowe i edukacyjne powinny być ogólnie dostępne, jest polską odpowiedzią na szerszą debatę o otwartym dostępie, zainicjowaną prze Budapest Open Access Initiative czy Berlińską deklarację o otwartym dostępie do wiedzy (the Berlin Declaration on Open Access to Knowledge in the Sciences and Humanities). Problem dostępności treści naukowych jest obecnie szeroko komentowany tak na poziomie instytucjonalnym, rządowym, jak i ogólnoeuropejskim. De Gruyter Open pragnie wyrazić swoje poparcie dla planu Ministerstwa.

Książka naukowa przechodzi istotną przemianę, nie jest już zamkniętym w twardej okładce monolitem stawianym na półce biblioteki. Współczesna książka naukowa jako koncepcja ewoluuje, to obszar fascynujących eksperymentów, mających na celu otwartość treści, wymianę poglądów, prowokowanie mniej hermetycznych akademickich dyskusji. Wobec tej zmiany nie mogą pozostać obojętni ani sami naukowcy, ani wydawcy, ani też struktury rządowe. Komu, jeśli nie im właśnie powinno zależeć na stwarzaniu treściom naukowym nowych możliwości? Proponowany przez MNiSzW plan zachęca wydawców do poszukiwań alternatywnych modeli biznesowych, instytucje do zakładania funduszy dedykowanych dla OD, zaś polskim naukowcom umożliwia realne zaistnienie w ogólnoświatowych debatach naukowych.

Jeśli PIK twierdzi, że plan MNiSzW ma “oddalić Polskę od mechanizmów funkcjonujących na świecie, powiększając w tym zakresie dystans od światowego rynku książki”, to De Gruyter Open wysuwa tezę zgoła inną. OD stanowi szansę dla polskiej nauki by ten dystans istotnie zmniejszyć.

Ubolewamy, że PIK, mająca służyć polskim wydawcom, przyjęła tak zachowawczą i zaściankową postawę, oddalającą polską branżę wydawnictw akademickich od nowych trendów na rynku światowym. Nasze wydawnictwo (pod poprzednią nazwą Versita) było członkiem PIK, ale zrezygnowało z członkostwa widząc brak zainteresowania, brak zrozumienia, a nawet wrogość PIK wobec modelu OD.

Dr. Agata Morka

Product Manager, Books

De Gruyter Open